Vitray: Renkli cam parçalarından oluşan saydam pencere süslemesi veya resim.[1]
Işıklı cam resmi (Vitray)
‘’Işıklı cam resmi sanatı, her şeyden önce renkli ya da renksiz cam parçalarından resim yapmak ve onları ışığın önüne yerleştirmekten ibarettir. Bu yerleştirmede mimariye uygunluk, dolayısıyla ışık düzeni iyi çözümlenmelidir." [2]
Tarihi Gelişim
Vitrayın doğuşu, ana malzemesi olan camın bulunuşuna değin gider. Pompei, Hargularion, Arezya, Stranbura, Manyas, Trev ve Roma' da yapılan kazılar sonucu ele geçen parçalar, vitrayın M.S. I. yüzyıldan beri yapılmakta olduğunu ortaya koyar.
İlk vitray tekniğini Romalılar bulmuştur. Bu tekniği açmış oldukları küçük delikleri, camlarla kapatarak kullanmışlardır. Daha sonraları delikleri taşıyan kaideler, bronz, bakır, kurşun, alçı ve mermer olmak üzere çeşitlenmiştir. VII. yüzyıla gelindiğinde Arapların Bizanslılar' dan aldıkları tekniği, daha çok tezyini motiflerle işlemişlerdir. X. ve XI. yüzyıllarda birçok kaynak, bu teknikte ağaç çerçevelerinana eleman olarak kullanıldığını açıklamaktadır. XI. yüzyıla ait kaynaklar bu eserlerden bugüne ait bir iz kalmadığını göstermektedir.
XII. yüzyılda yapılan vitray tekniği tamamıyla ilkel yöntemlerle açılan kurşun yuvalarına, kızdırılmış havyalarla, istenilen büyüklükte kesilen camların yerleştirilmesi, XII. yüzyıldan sonra kendini aratır duruma getirmiştir. Vitray tekniği artık sabrı ve malzemenin olanaklarını bir kenara abp, XIII. yüzyılda kendini boyanın içinde bulacaktır.
XII. yüzyılda camın kurşun ve benzeri kaidelerden sıyrılıp artık bir yağlı boya tablo kimliğini kazanması vitray sanatını duraklamaya sokmuştur. Camların nakış işler gibi boyanması, cam ile tuvali aynı kefeye koymuştur.
Vitrayın XV. yüzyıldaki çöküşü Türkler için bir başlangıç olmuştur. Pek çok yazılı kaynakta, İslam dünyasının, fazlaca cam merkezlerinin ortaya çıkmasına tanık olduğunu gösterir. Bu tarih 9. yüzyıl ortalarına denktir. 17. ve 18. yüzyılda da camcılık gelişim açısından önem gösterir.
Doğuşundan Osmanlı'ya gelinceye kadar birçok değişim gösteren vitray tekniği, Osmanlı'nın, camları alçı kayıtlar içine yerleştirmesiyle kendini batının vitray tekniği anlayışından ayırmıştır.
Vitray Teknikleri
1. Kurşunlu Vitray Tekniği
Kurşunlu vitray, cam parçalarının, işleniş bakımından çok elverişli bir maden olan kurşunla, birbirine bağlanarak meydana getirilen tekniğin adıdır. Diğer tekniklere göre kurşunlu vitray tekniğinde ekleme ve çıkarmalar daha kolay olur.
2. Alçılı Vitray Tekniği
Alçılı vitray tekniği, camların birbiriyle bağlantısının alçı ile sağlandığı, iş bittikten sonra tekrar bir müdehalenin zor olacağı, genelde camii süslemesinde yer alan ve Türklere özgü bir tekniktir,
"Türklerin Anadolu'da cam sanayinin gelişmesine büyük yardımları dokunmuştur. Bilhassa Artuklularda, Selçuklular zamanında vücuda getirilen eserler, bu arada Selçuklulara ait cami, medrese gibi binalarda kullanılan ve şemsiye denilen cam nevileri kayda değer" [3]
3. Betonlu Vitray Tekniği
XX. yüzyıl' a kadar uygulanan alçılı ve kurşunlu vitray tekniklerinin birçok örneklerinin yanı sıra, renkli ve kalın camı, yapımında çimentonun bulunduğu yeni bir teknik ile karşılaşılır. Beton Vitray Tekniği diye adlandırdığımız bu tekniğin kendine mimari yapıda çok çabuk yer bulduğu gözlenir.
4. Yapıştırma Vitray
Cam teknolojisinin sınır tanımamış olması, tekniklere bir yenisini daha ekler. Bu teknik diğer tekniklerdeki gibi camların kurşun, alçı, beton yerine düz bir (renksiz) cam plaka üzerine, camların yan yana getirilerek, renksiz bir cam yapıştırıcı ile tutturulmasından ibarettir.
Kontrolü kolay, rahat darbe alacak mekânlarda uygulanımı, diğer uygulamalara göre, seçiciliği daha fazla olan bir tekniktir. Bu teknik diğer tekniklerin yanısıra son dönem vitray sanatında ek bir çözüm olmuştur.
5. Kumlama Tekniği
Renksiz veya renkli camlara, komprösöre bağlı bir tabanca ile kum püskürtmek suretiyle, yüzeyin pürüzlü bir hal alması ile olur. Bir nevi camın matlaşması ve bunun yanısıra cam üzerinde istenmeyen yer varsa üzeri kağıt bantla kaplanarak darbe almaması sağlanabilir.
Teknik tarafının yanısıra cam üstü çalışması olarak bilinen bir uygulamadır. Bu ve bundan sonra çıkan çalışmalar, kişilerin, bu işle uğraşan sanatçıların, gerek camların pahalı ve bulunmasında bazı zorluklar çekmeleri, malzemeleri sağlayamamaları, onları dar imkanlarla değişik ve uygulama farklılıkları olan bu aşamaları gerçekleştirmeye itmiştir.
Kaynakça
[1]Misalli Büyük Türkçe Sözlük,1319
[2] MARAL, 1970, s:9
[3] BAYRAMOCLU, 1974, s:9
[4] Hakan Esmer, Işıklı Cam Resmi( Vitray),1996, yüksek lisans tezinden yararlanılarak metinler oluşturulmuştur.
